ΤΗΣ ΜΙΡΑΝΤΑΣ ΧΡΙΣΤΟΥ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Κύπρου και Senior Fellow στο CARR (Centre for Analysis of the Radical Right)
Η πανδημία του Covid-19 είναι ένα επιστημονικό πρόβλημα το οποίο παρακολουθούμε να αποκρυπτογραφείται ζωντανά κάθε μέρα μέσα από το έργο ιατρικών επιστημόνων και επιδημιολόγων οι οποίοι/ες προσπαθούν να αξιολογήσουν τα υπάρχοντα δεδομένα, τα μοντέλα και τις παραμέτρους για να μας προσφέρουν ακριβείς πληροφορίες. Την ίδια στιγμή είναι και ένα ιδεολογικό πρόβλημα, όχι απλώς στο ότι εμπεριέχει μια κοινωνική διάσταση (#Μένουμεσπίτι) και έχει ήδη οικονομικές επιπτώσεις, αλλά και στο ότι αναδεικνύει πως φιλτράρουμε τις πληροφορίες που δημοσιεύονται και τις πληροφορίες που εμείς αναζητούμε, κυρίως στο διαδίκτυο.
Οι θεωρίες συνωμοσίας που εμφανίστηκαν με την επιδείνωση του Covid-19 είναι ένα από τα συμπτώματα του ιού, το οποίο μάλιστα μεταδίδεται χωρίς επαφή! Θεωρίες συνωμοσίας πάντα υπήρχαν: κάποιοι πιστεύουν ότι ο Elvis είναι ακόμη ζωντανός, η πριγκίπισσα Diana δολοφονήθηκε από τους ΜΙ6 και ότι η γη είναι επίπεδη. Η πανδημία του Covid-19 είναι όμως ένα θέμα που μας αγγίζει προσωπικά γιατί έχει να κάνει με την πιο βασική αίσθηση της σωματικής μας υγείας, ακεραιότητας και ευημερίας. Η πρωτοφανής εξάπλωση του ιού και το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού βρίσκεται σε ένα πρωτόγνωρο περιορισμό στο σπίτι έχει δώσει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις σε αυτές τις θεωρίες.
Είναι σημαντικό επίσης να αναγνωρίσουμε ότι κάποιες από αυτές τις θεωρίες αποτελούν προσαρμογή και ανακύκλωση θεωριών συνωμοσίας της ακροδεξιάς (far right) που συχνά υποκινούνται από την πεποίθηση ότι είμαστε όλοι μαριονέτες στα χέρια κάποιων (συνήθως Εβραίων) και ότι δεν πρόκειται να ακούσουμε καμία αλήθεια από τα ΜΜΕ. Στις πιο ακραίες Ναζιστικές ομάδες, η πανδημία είναι ευκαιρία για «επιτάχυνση» (δες Αccelerationist ideology) βίας και καταστροφής που θα ανατρέψει τα υπάρχοντα καθεστώτα. Επιπλέον, ειδικότερα στο Ελληνικό συγκείμενο, σύμφωνα με τον Θεόδωρο Ρακόπουλο, φαίνεται ότι οι θεωρίες συνωμοσίας βρήκαν εύφορο έδαφος κατά την οικονομική κρίση και αναβίωσαν κείμενα όπως Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών.
Αυτό που παρατηρούμε τις τελευταίες βδομάδες είναι το αναμενόμενο συνονθύλευμα θεωριών συνωμοσίας που αποδίδουν την πανδημία στους συνήθεις υπόπτους: είναι τέχνασμα των Εβραίων, των Κινέζων, του Bill Gates, του George Soros, του Αμερικάνικου στρατού κλπ. Υπάρχουν 2 εκδοχές που μάλιστα μπορεί να εκφράζονται ταυτόχρονα: ότι ο ιός δεν υπάρχει και/ή ότι ο ιός είναι ένα εργαστηριακό κατασκεύασμα με στόχο να εξολοθρεύσει την ανθρώπινη φυλή.
Υπάρχουν διάφορες πηγές που είναι αφιερωμένες στην ορθή πληροφόρηση για το Covid-19. O ΠΟΥ αφιερώνει στην ιστοσελίδα του ένα μέρος με τίτλο “myth busters” και η ιστοσελίδα Snopes.com ανανεώνεται συνεχώς με πληροφορίες για τη διαλεύκανση φημών και πληροφοριών που διακινούνται, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε αυτό το άρθρο, δεν έχω στόχο να εξερευνήσω την κάθε ιστορία που κυκλοφορεί αλλά να εντοπίσω 4 στοιχεία που είναι χαρακτηριστικά των περισσότερων θεωριών συνωμοσίας που θεωρούν τον Covid-19 ως μια απάτη παγκόσμιας κλίμακας ή ως μέσο ελέγχου της ανθρώπινης φυλής από κάποιο ύπουλο και παντοδύναμο άτομο.
1. Μια θεωρία συνωμοσίας απευθύνεται σε *σένα* προσωπικά
Ένα κείμενο που γράφεται για να πληροφορήσει και να προβληματίσει απευθύνεται στο γενικότερο κοινό. Μια θεωρία συνωμοσίας συνήθως μιλά σε *σένα* γιατί στόχος δεν είναι η πληροφόρηση αλλά ο προσηλυτισμός. Το κείμενο είναι γεμάτο με εκφράσεις του τύπου: «Έχεις ποτέ προσέξει…;» ή «Σκέφτηκες ποτέ….;» ή «Έχεις διερωτηθεί γιατί….;» και πολύ συχνά: «Σκέψου το!!!!!» και «Είναι ώρα να ξυπνήσουμε!!!!!» Όλες αυτές οι ερωτήσεις ακούγονται επείγουσες αλλά και προσωπικές. Οι συγγραφείς θέλουν να δείξουν ότι νοιάζονται για *σένα* και για την ασφάλειά σου.
Αυτό το είδος λόγου ακούγεται γνήσιο (και οι πολιτικοί το χρησιμοποιούν) όμως εκμεταλλεύεται την επιθυμία για έλεγχο στη ζωή μας. Όπως δήλωσε η Karen Douglas ο δελεασμός της «μυστικής γνώσης» που «κάποιοι» δεν μας επιτρέπουν να έχουμε ικανοποιεί την ψυχολογική ανάγκη για αυτονομία και ευημερία. Οι περισσότερες ερωτήσεις που βρίσκουμε σε κείμενα συνωμοσίας δεν έχουν φυσικά απάντηση αλλά μας προσελκύουν να συνεχίζουμε να διαβάζουμε όλο περισσότερο σκοτεινές ιδέες.
2. Οι θεωρίες συνωμοσίας συνδέουν τυχαία γεγονότα
Στο βιβλίο τους, A Lot of People are Saying, οι Russell Muirhead και Nancy L. Rosenblum συζητούν το φαινόμενο της “νέας συνομωσίας” (new conspiracism) το οποίο ορίζουν ως συνωμοσία χωρίς τη θεωρία. Όπως τονίζουν, οι κλασσικές θεωρίες συνομωσίας—οι οποίες αναλώνονται στο να συνδέουν στοιχεία και να παρουσιάζουν μια εναλλακτική, αν και απίθανη, εκδοχή της πραγματικότητας—συνεχίζουν να συνυπάρχουν με τη νεότερη μορφή η οποία χαρακτηρίζεται από τυχαίες και άστοχες δηλώσεις που αποκτούν εγκυρότητα απλά κα μόνο γιατί επαναλαμβάνονται συνεχώς.
Στην περίπτωση του Covid-19 και οι δύο εκδοχές ακμάζουν: έτσι, συναντάμε κλασσικές θεωρίες συνωμοσίας οι οποίες προσπαθούν να εκμαιεύσουν κάποιο «λογικό» συμπέρασμα (η ιδέα ότι όλα αυτά προγραμματίστηκαν από τον Bill Gates που συμμετείχε στο Event 201 τον Οκτώβριου 2019 όπου έγινε μια άσκηση για αντιμετώπιση ενδεχόμενης πανδημίας και το ότι ο Bill Gates χρηματοδοτεί το Pirbright Institute το οποίο φτιάχνει εμβόλια είναι μερικά παραδείγματα) και από την άλλη, o ατυχέστατος ισχυρισμός ότι ο θάνατος του Kobe Bryant σχετίζεται με το Covid-19. (μη χάσετε το χρόνο σας να το ψάχνετε στο Google!)
Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι αυτοί που αρνούνται την ύπαρξη της πανδημίας αναλώνονται στο να μαζεύουν αποδείξεις ότι τα νοσοκομεία δεν έχουν ασθενείς του Covid-19 και αναρτούν διάφορα video στο #filmyourhospital. Είδαμε επίσης στην επικαιρότητα τα Δονκιχωτικά παραδείγματα αυτό που επέλεξαν να τα βάλουν με τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας γιατί πιστεύουν ότι η ασθένεια εξαπλώνεται εξαιτίας του 5G. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, τυχαία γεγονότα και στοιχεία τοποθετούνται μαζί για να παρουσιάσουν μια αλλοπρόσαλλη πραγματικότητα.
3. Οι θεωρίες συνωμoσίας ανατρέπουν τον κόσμο
Επίσης, οι θεωρίες συνομωσίας παρουσιάζουν ένα κόσμο που δε συνάδει με την έρευνα στην Κοινωνιολογία, Πολιτικές Επιστήμες και Ιστορία. Αυτό επειδή δημιουργούν νέα θύματα και αρνούνται να αναγνωρίσουν υπάρχουσες δομές καταπίεσης (ρατσισμός, σεξισμός) και ανισότητας. Tα υποτιθέμενα νέα θύματα είμαστε όλοι οι ευκολόπιστοι πολίτες, θύματα κοροϊδίας, που πιστεύουμε αυτά που λένε οι επιστήμονες.
Δυστυχώς, αυτό που βλέπουμε σήμερα, είναι ότι η ασθένεια του Covid-19 φανερώνει με ζοφερές γραμμές αυτά που ήδη γνωρίζουμε από έρευνες στις Κοινωνικές Επιστήμες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι Αφροαμερικανοί πεθαίνουν σε μεγαλύτερα ποσοστά και στη Σουηδία το ρίσκο για θάνατο μεταναστών από τη Σομαλία φαίνεται να είναι πέντε φορές μεγαλύτερο σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Όλα αυτά σχετίζονται κυρίως με πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, διαχρονικά προβλήματα υγείας που χαρακτηρίζουν μη-προνομιούχους πληθυσμούς καθώς και την εργασία αυτών των ομάδων σε υπηρεσίες που θεωρούνται απαραίτητες κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αν έχουμε την ευχέρεια να εργαστούμε από το σπίτι—και να πληρωνόμαστε κανονικά—είμαστε τυχεροί/ές.
Έτσι, οι θεωρίες συνωμοσίας αποπροσανατολίζουν και αποσπούν την προσοχή μας σε φτιαχτούς εχθρούς και «κακούς» αντί να είμαστε σε εγρήγορση για να βοηθήσουμε αυτούς που πραγματικά χρειάζονται βοήθεια τώρα: άνεργοι/ες, οι εργαζόμενοι που εκθέτουν τους εαυτούς τους καθημερινά στον ιό (νοσοκομεία, υπηρεσίες τροφίμων) και τα άτομα που κινδυνεύουν με τον κατ’ οίκο περιορισμό, είτε λόγω ανάγκης για στήριξη ή γιατί είναι άτομα εγκλωβισμένα σε σχέσεις κακοποίησης.
4 Οι θεωρίες συνωμοσίας μας αφήνουν σε απόγνωση
Αν πιστεύουμε ότι ο κόσμος και η ζωή μας είναι στα δάκτυλα του Bill Gates, του Soros ή των Illuminati τότε αναπόφευκτα καταλήγουμε σε απελπισία. Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν φέρνουν κοινωνική αλλαγή γιατί καλλιεργούν μια μηδενιστική προσέγγιση στην πραγματικότητα («τι να γίνει;», «τι να κάνουμε;») και μας αναγκάζουν στην απραγία. Κοινωνικοί Ψυχολόγοι όπως οι Jolley, Douglas and Sutton, που μελετούν πειραματικά τα επακόλουθα των θεωριών αυτών συμπεραίνουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας, παρόλες τις «επαναστατικές» τους προκηρύξεις, έχουν το αποτέλεσμα του να υποβοηθούν το κατεστημένο αφού αποσπούν την προσοχή μας από τα προβλήματα που είναι επείγοντα. Οι θεωρίες συνωμοσίας τρέφονται με τον φόβο και την απελπισία. Αντί να καλλιεργούν αλληλεγγύη σε ώρες ανάγκης, σπέρνουν σύγχυση και πανικό.
Συμπερασματικά, αυτό που υποβόσκει σε πολλές θεωρίες συνωμοσίας είναι η απαξίωση της εγκυρότητας της επιστημονικής σκέψης και η παρουσίαση της «εναλλακτικής» άποψης (alternative facts) ως ισότιμης. O Charles Darwin έγραψε το 1871: «Η άγνοια συχνά παράγει αυτοπεποίθηση παρά γνώση». Στην περίπτωση της πανδημίας που βιώνουμε σήμερα, η ανάγκη κάποιων να δείξουν ότι γνωρίζουν τι συμβαίνει (ενώ δεν κατανοούν τα βασικά για το τι είναι ιός, πώς μεταδίδεται, και πως λειτουργεί ο κλάδος της επιδημιολογίας) είναι μια λυπηρή έκφραση έλλειψης επιστημολογικής ταπεινότητας (epistemic humility).
Πάντοτε πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση για τον κοινωνικό και πολιτικό ρόλο της επιστήμης. Επιστημονικά εργαλεία έχουν χρησιμοποιηθεί ενάντια στην ανθρωπότητα (πυρηνική βόμβα, Tuskegee experiment) και συνεχώς διαστρεβλώνονται με στόχο την επιδίωξη του οικονομικού κέρδους. Όμως η επιστήμη κατευθύνεται από μηχανισμούς αυτό-διόρθωσης και σήμερα παρακολουθούμε τον κόσμο της ιατρικής επιστήμης να έρχεται μαζί σε μια πρωτοφανή συνεργασία με στόχο την εύρεση απαντήσεων στην πανδημία.
Η παραπληροφόρηση είναι θέμα δημόσιας υγείας όπως διαφάνηκε στην επιδημία του AIDS όπου οι διάφορες παρανοήσεις λειτούργησαν καταστροφικά για πολλές κοινότητες. Οι θεωρίες συνομωσίας αποπροσανατολίζουν γιατί δεν μας επιτρέπουν να δούμε και άλλα αναφυόμενα προβλήματα: το πως μπορεί η κατάσταση έκτακτης ανάγκης να χρησιμοποιηθεί για να διαβρώσει δημοκρατικούς θεσμούς ή να επιβάλει αχρείαστα συστήματα παρακολούθησης. Αυτά τα προβλήματα είναι πολύ πιο ανησυχητικά από την οποιαδήποτε «πραγματικότητα» που μπορεί να επινοηθεί σε θεωρία συνωμοσίας.